Most na rzece niepewności

DOROTA KRZEMIONKA: – „Trudno nie wierzyć w nic” śpiewa Adam Nowak z zespołu Raz Dwa Trzy. Jeszcze trudniej nie ufać nikomu…

PIOTR SZTOMPKA: – Tak, bo zaufanie jest mostem nad rzeką niepewności, bez którego nie przejdziemy na drugą stronę. Niepewności co do działań innych ludzi. Przyjmujemy więc pewien zakład – że inni zachowają się tak, jak tego oczekujemy, i dzięki temu możemy podjąć działanie: zagłosować na wybranego polityka, podjąć pracę dla kogoś, powierzyć mu coś cennego, poślubić ukochaną osobę. Obdarzając zaufaniem, radzimy sobie z niepewnością.

Zawsze jednak towarzyszy temu ryzyko, że inni nie spełnią naszych oczekiwań...

– Dlatego używamy różnych metod, żeby podwyższyć zaufanie przynajmniej do jakiegoś poziomu, przy którym działania podejmowane z konieczności nie robią wrażenia całkowicie naiwnych, nieracjonalnych, ślepych. Testujemy rzeczywistość. Gdy nie mamy podstaw, by komuś zaufać, lepiej zachować wstrzemięźliwość, spróbować osiągnąć cele w inny sposób. Ślepe zaufanie jest groźne. Może przerodzić się w kult jednostki, wodza lub guru, niewrażliwy na żadne racjonalne argumenty. Z historii wiemy, do czego to doprowadziło, na przykład pod rządami Hitlera czy Stalina. Wielu ludzi tkwiło w ślepocie na zbrodnie, kłamstwa, demagogię. Daniel J. Goldhagen, historyk z Harvardu, w książce Gorliwi kaci Hitlera charakteryzuje postawy zwykłych Niemców w czasach III Rzeszy. Wielu z nich, przynajmniej na początku, nie musiało angażować się i słuchać jego rozkazów, ale popierali go, bo mieli zaufanie, że Hitler prowadzi ich do lepszej przyszłości, a wyniszczenie Żydów jest sposobem, by zapewnić Niemcom dobrobyt. Ślepo szli za liderem.

Co składa się na zaufanie? Czym ono jest?

– W najprostszej postaci, jaką jest zaufanie antycypujące, oznacza to oczekiwanie, że ten, którego nim obdarzamy, spełni pewne kryteria. Po pierwsze, że będzie działał skutecznie, efektywnie, że dobrze wykona swój fach, będzie sprawnym politykiem, przywódcą, i dzięki temu przyniesie nam korzyści. Hitler przez długi czas spełniał to oczekiwanie. Drugie kryterium to wartości moralne. Ufając, uznajemy, że przywódca mówi prawdę, jest uczciwy, gra fair. Tę stronę trudniej udokumentować. Propaganda mogła wmówić Niemcom, że przywódcy działają w imię wartości. Trzecie kryterium to przekonanie, że ten, którego obdarzamy zaufaniem, sprzyja nam, bierze nasze interesy pod uwagę, jest dobrym ojcem, któremu możemy powierzyć swoje kłopoty i przegrane. Jest spolegliwy – jak określał to Tadeusz Kotarbiński. Niemcy, gdy wybierali Hitlera, czuli się przegrani po I wojnie i niepewni z powodu kryzysu ekonomicznego. Potrzebowali ojca, opiekuna, który zapewni im bezpieczeństwo. Podobne było nastawienie do Stalina. Gdy umarł, byłem w pierwszej klasie w muzycznej szkole podstawowej. Kiedy nauczycielka nam powiedziała, co się stało, wszyscy się popłakaliśmy. Mieliśmy odczucie, że umarł ktoś, na kogo można było złożyć własne niepokoje. Nie każde zaufanie jest wartością samą w sobie.

Czy można więc zracjonalizować ten proces zaufania, nie darzyć nim na ślepo?

– Trzeba. Zaufanie może wynikać z różnych rzeczy. W relacji z kimś dokonujemy kalkulacji, oceniamy jego wiarygodność tak zwaną inferowaną – będącą wynikiem wnioskowania. Aktywnie poszukujemy informacji o partnerze, weryfikujemy jego obietnice, dokonujemy projekcji jego interesu – czy ma on interes w tym, by spełnić nasze oczekiwania. Na wiarygodność immanentną z kolei składają się: reputacja partnera, rekomendacje i referencje. To dlatego adwokaci i lekarze, których sukces zawodowy zależy od tego, czy klient udzieli im zaufania, wieszają na ścianie gabinetu dyplomy. Ważny jest nie tylko wizerunek, ale to, jaki ktoś jest w działaniu. Obserwujemy, czy spełnia on wspomniane kryteria, czy jest skuteczny, moralny, lojalny. Jednym ze sposobów sprawdzenia tego jest patrzenie na jego przeszłość: czy dowiódł, że jest uczciwy, że potrafi sprostać moralnym wyzwaniom i podjąć dobre moralnie decyzje. Na tym w moim rozumieniu polega charakter – oznacza on konsekwencję, konsekwentną postawę. „Wystarczy być przyzwoitym” – mówi Władysław Bartoszewski, a to znaczy konsekwentnym, nie skręcać, by uzyskać doraźne profity. Nic tak nie podważa mojego zaufania do polityka jak wolta – pokazanie z dnia na dzień innej twarzy, innego sposobu postępowania.

Czasem nie umiem podać racjonalnych przesłanek mojego zaufania. Po prostu komuś ufam, choć nie wiem, dlaczego. Z czego to może wynikać?

– Być może z tego, co ujawnili w swoich badaniach Diego Gambetta i Heather Hamill. Poddali oni testom taksówkarzy w Nowym Jorku i Belfaście. W obu miastach praca taksówkarza jest niebezpieczna, choć z innych powodów. W Nowym Jorku dlatego, że jest tam masa bandytów, oszustów, którzy chcą zabrać dzienny utarg, w Belfaście zaś, bo z konieczności taksówkarz musi przemieszczać się między częścią katolicką i protestancką, a przekraczanie tej granicy wiąże się z ryzykiem. C...